Các lò phản ứng tại nhà máy Zaporizhzhia không được thiết kế cho tình huống chiến tranh, nhưng nó được bảo vệ bởi lớp tường bê tông rất dày. Điều đáng lo nhất là tình huống hệ thống làm mát ở đó gặp sự cố.
- IAEA đề nghị lập vòng bảo vệ quanh nhà máy Zaporizhzhia
- Đường dây truyền tải điện 750 kV thứ 4 của nhà máy Zaporizhzhia đã bị đứt
Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia ở thành phố Energodar thuộc tỉnh Zaporizhzhia miền Nam Ukraine đang trở thành tâm điểm chú ý của cộng đồng quốc tế, khi Nga gần đây cáo buộc Ukraine nhiều lần nã pháo, thậm chí dùng máy bay không người lái tấn công nhà máy.
Tháng trước, Tổng thư ký Liên Hợp Quốc (LHQ) Antonio Guterres gọi "bất kỳ cuộc tấn công nào" vào cơ sở này là "tự sát", còn người đứng đầu Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) Rafael Mariano Grossi, kêu gọi hai bên "kiềm chế tối đa" để tránh thảm họa hạt nhân.
Sau chuyến thăm nhà máy cách đây ít hôm, IAEA ngày 6/9 công bố báo cáo, trong đó khẳng định, "các cuộc pháo kích đang diễn ra chưa gây ra tình trạng khẩn cấp hạt nhân, nhưng nó tiếp tục thể hiện mối đe dọa thường xuyên đối với an ninh và an toàn hạt nhân" tại Zaporizhzhia.
Trong khi nhiều người vạch viễn cảnh nhà máy Zaporizhzhia nổ tung khi trúng pháo, các chuyên gia khẳng định đó không phải điều đáng lo nhất lúc này. Politico dẫn lời ông Leon Cizelj, chủ tịch Hiệp hội Hạt nhân Châu Âu, mô tả rủi ro do các đợt pháo kích nhắm vào nhà máy Zaporizhzhia, nếu trúng khu vực lò phản ứng, sẽ khiến nó hư hại, nhưng rất khó dẫn tới rò rỉ hạt nhân, bởi các lò phản ứng được bảo vệ bởi lớp bê tông dày 10 mét.
Ông Cizelj nhận định, các bức tường bọc quanh các lò phản ứng sẽ chỉ bị đâm thủng bởi một cuộc không kích bằng máy bay, điều mà cả Nga và Ukraine chưa cho thấy dấu hiệu họ sẽ thực hiện.
Dữ liệu chính thức từ năm 2017 chỉ ra nhà máy Zaporizhzhia có 2.204 tấn nhiên liệu hạt nhân đã qua sử dụng, trong đó 885 tấn nằm trong các bể có nguy cơ rủi ro cao. Dù đã được đưa ra khỏi lò phản ứng, chúng vẫn cần được làm mát trong vòng từ 4-5 năm, trước khi được đưa đi xử lý.
Theo chuyên gia Cizelj, nếu khu vực lưu trữ nhiên liệu đã qua sử dụng trúng pháo, phóng xạ có thể rò rỉ và ảnh hưởng tới khu vực có phạm vi hạn chế từ 10-20km.
Ông James Acton, Giám đốc chương trình chính sách hạt nhân tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, mô tả rủi ro đáng sợ nhất là nguy cơ hệ thống làm mát của nhà máy bị tổn thương.
"Sự so sánh ở đây nên là Fukushima chứ không phải Chernobyl", ông nói, nhắc tới sự cố với nhà máy điện hạt nhân Fukushima ở Nhật Bản năm 2011. Khi đó, động đất và sóng thần làm gián đoạn nguồn cấp điện cho hệ thống bơm làm mát lò phản ứng, khiến nhiên liệu hạt nhân tan chảy và rò rỉ phóng xạ ra môi trường.
Các lò phản ứng tại Zaporizhzhia được đưa vào hoạt động từ 1984 đến 1995, sử dụng công nghệ lò phản ứng nước điều áp (PWR) của Liên Xô. Những lò phản ứng PWR có các hệ thống làm mát chủ động lẫn thụ động, cùng các máy phun làm mát áp suất cao, phun áp suất thấp.
Tuy nhiên, tất cả các hệ thống này đều cần điện. Do chiến sự, 5/6 lò phản ứng tại nhà máy Zaporizhzhia đã dừng hoạt động, lò phản ứng thứ 6 cũng bị cắt khỏi lưới điện Ukraine, nhưng vẫn đang hoạt động cầm chừng để duy trì vận hành hạ tầng bên trong nhà máy.
Các lò phản ứng đều trong trạng thái tốt, có thể kích hoạt lại theo một quy trình tốn từ 2 đến khoảng 24 giờ. Trong trường hợp hiếm hoi toàn bộ 6 lò phản ứng cùng dừng phát điện, hệ thống làm mát sẽ được vận hành nhờ nguồn điện cấp ngược từ lưới điện bên ngoài.
Dù 4 đường dây chính kết nối nhà máy Zaporizhzhia với lưới điện đã bị ngắt từ cuối tuần trước, nhưng các đường dây dự phòng vẫn hoạt động tốt.
Nếu toàn bộ đường dây dự phòng bị cắt và không lò phản ứng nào hoạt động được kích hoạt kịp thời, các hệ thống làm mát vẫn chạy ổn định nhờ các máy phát diesel cỡ lớn đặt trong khuôn viên nhà máy Zaporizhzhia.
Ông Petro Kotin, chủ tịch công ty vận hành mạng lưới điện hạt nhân Ukraine Energoatom cho hay, hệ thống phát điện diesel trong nhà máy Zaporizhzhia cần 200 tấn dầu một ngày và lượng nhiên liệu dự trữ đủ cho khoảng 10 ngày, khoảng thời gian đủ lớn để xử lý các sự cố bất ngờ.
Tình huống xấu nhất là khi toàn bộ nguồn điện cấp cho hệ thống làm mát bị gián đoạn, hoặc hạ tầng các hệ thống làm mát bị hư hại nghiêm trọng, không thể hoạt động, ông Kotin cho biết các lò phản ứng sẽ tan chảy trong vòng 90 phút, khi đó, thảm họa sẽ xảy đến.
Chuyên gia James Acton ước tính phạm vi ảnh hưởng trong trường hợp này là khu vực bán kích 30km tính từ nhà máy. "Đó là thảm kịch với người dân địa phương", ông nói. "Nhưng với châu Âu, đó sẽ là một sự kiện không ảnh hưởng nghiêm trọng về sức khỏe hoặc môi trường".
Nhà máy Zaporizhzhia quan trọng nhường nào?
Năm 2021, hơn một nửa (55,5%) sản lượng điện của Ukraine do các nhà máy điện hạt nhân cung cấp, tiếp theo là điện than (23,6%), thủy điện (6,7%) và điện khí (6,6%).
Theo CNN, Zaporizhzhia có 6 lò phản ứng hạt nhân, tạo ra tới 42 tỷ kWh điện, chiếm 40% tổng lượng điện mà tất cả các nhà máy điện hạt nhân tạo ra ở Ukraine và 1/5 sản lượng điện hàng năm của nước này, đủ khả năng cung cấp năng lượng cho 4 triệu hộ gia đình.
Từ khi Nga kiểm soát nhà máy Zaporizhzhia, họ vẫn để các kĩ thuật viên Ukraine vận hành các lò phản ứng và chưa chủ động ngắt nhà máy khỏi lưới điện Ukraine. Tuy vậy, Kiev đã không công bố lượng điện mà nhà máy cung cấp những tháng vừa qua.
Tại Ukraine, dù tiêu thụ điện giảm do làn sóng di cư ồ ạt và suy thoái kinh tế dẫn tới cắt giảm sản xuất, Kiev đang rất muốn giành lại nhà máy Zaporizhzhia để xuất khẩu điện sang châu Âu. Ukraine đã kết nối hạ tầng điện với châu Âu từ tháng 3/2022.
Còn với Nga, việc kiểm soát Zaporizhzhia giúp họ đảm bảo nguồn cung điện ổn định cho cư dân và hạ tầng công nghiệp tại các khu vực mà Moscow kiểm soát ở Kherson, Zaporizhzhia, Donetsk hay thậm chí là Crimea.
Do đã được xây dựng từ lâu, rất khó để xác định giá trị của nhà máy Zaporizhzhia. Công ty tình báo quốc phòng Janes ước tính cần tới 7 tỷ USD để thay thế một lò phản ứng tại đây trong trường hợp nó bị hư hại đến mức không thể sửa chữa.
