"Bao Công thời Trần" và chuyện móc họng trả thức ăn cho kẻ hối lộ

Trần Thì Kiến là một trong những vị phán quan công minh nổi tiếng. Ông để lại nhiều giai thoại xử án công bằng, trong đó có việc móc họng trả lại thức ăn cho kẻ hối lộ.

Trần Thì Kiến (1260-1330), quê làng Cự Xạ, huyện Đông Triều, phủ Tân Hưng (nay là thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh).

Trước khi ra làm quan, ông là môn khách của Trần Quốc Tuấn. Sau khi được Hưng Đạo Vương tiến cử, vua Trần Nhân Tông đã tin dùng, bổ dụng ông vào nhiều vị trí khách nhau, trong đó có chức An phủ sứ Thiên Trường (Nam Định).

Đó là một đặc ân với Trần Thì Kiến, bởi theo quy định nhà Trần, chỉ những người được triều đình đặc biệt tin cậy mới cho giữ chức An phủ sứ Thiên Trường.

Con người đa tài

Đây không chỉ là quê hương của nhà Trần, mà còn là nơi các vua Trần cho xây hành cung riêng, có thể sử dụng như kinh đô thứ hai khi cần thiết. Chỉ những người làm An phủ sứ Thiên Trường mới được thăng chức An phủ sứ Đại kinh sư.

Trần Thì Kiến có sở trường về đoán quẻ Kinh dịch. Đại Việt Sử ký Toàn thư chép rằng ông từng dự đoán chính xác việc quân dân nhà Trần 2 lần đánh bại giặc ngoại xâm.

Vốn là người công minh chính trực, lại có biệt tài xử án, ông còn giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều đình nhà Trần, như: Kiểm pháp quan kiêm chức Đại An phủ sứ Kinh sư, Nhập nội hành khiển hữu gián nghị đại phu và cuối đời ông được thăng lên đến chức Tả bộc xạ.

Trần Thì Kiến được nhân dân khen ngợi là vị quan xử án công minh.

Làm pháp quan lo về việc xử án, hình luật mà cương trực, ngay thẳng, xét đúng người, đúng việc thì dân trăm họ được nhờ. Còn như bóp tròn thành méo, nói có thành không thì cái nạn hình ngục là hậu quả nhãn tiền mà dân phải gánh.

Theo sách Những điều lạ thời Trần, khi đang làm An phủ sứ Thiên Trường, có người trong hương nơi ông trị nhậm, nhân ngày giỗ đem biếu ông mâm cỗ. Trần Thì Kiến hỏi vì cớ gì mà biếu, người ấy trả lời là vì ở gần trị sở nên đem biếu chứ không có ý gì khác.

Tuy nhiên, mấy ngày sau khi biếu mâm cỗ giỗ, người ấy lại có việc đến kêu xin, nhờ vả. Khi người ấy trình bày việc vừa dứt, quan Thì Kiến liền móc họng ra, ý là trả cỗ hôm trước không nhận, làm cho kẻ kêu xin muối mặt mà về, từ đó không dám ho he nhờ cậy nữa.

Hậu thế vinh danh

Nhờ đức tính thanh liêm, ông được vua Anh Tông thăng làm Kiểm pháp quan. Mỗi khi có kiện tụng, ông dùng lý lẽ mà bắt bẻ, việc đến thì tìm phương pháp để ứng phó. Vì thế, người đương thời đều khen ông là giỏi xét đoán kiện tụng.

Người dân có câu khen “Khả dĩ chiết ngục”, nghĩa là trong cương vị một quan tòa có khả năng phân tích hết mọi lẽ rồi mới đưa ra lời kết tội. Ông được người đương thời gọi là Bao Công.

Nhà vua thấy Trần Thì Kiến là người cương trực, nên ban cho cái hốt (có tên riêng là "thủ bản", vua quan cầm trong lúc triều yết, có việc gì thì ghi chép vào hốt để khỏi quên) và làm bài minh vào cái hốt rằng: Thái sơn rất cao / Hốt ngà rất cứng / Linh trãi dâng sừng / Làm hốt khó gãy.

Trong đời làm quan, vì đức tính cương trực, thẳng thắn, Trần Thì Kiến cũng có lúc gặp sóng gió. Đó là trong khi giữ chức Gián nghị đại phu, ông đã vô ý chứa giấu dân đinh nên bị bãi chức.

Sau đó, vua nghĩ không phải là cố ý nên năm 1301, ông được xóa tội và cho giữ chức Tham tri chính sự. Đến năm 1305, ông lại được vua cho giữ chức Tả bộc xạ (tể tướng).

Đức tính liêm minh chính trực của Trần Thì Kiến còn được lưu lại đến hàng trăm năm sau. Đến thời Hậu Lê, sử thần Ngô Sĩ Liên, khi bàn về ông, từng khen rằng: “Thì Kiến hành động lạ lùng quá mức để uốn nắn cái tệ xin xỏ của người bấy giờ, cũng như Án Anh tằn tiện quá mức để uốn nắn cái thói xa xỉ tiếm lễ của Quản Trọng vậy. Nhờ có đức tính ấy, tháng 12 năm Mậu Tuất (1298), vua Anh Tông lại bổ dụng Trần Thì Kiến là Nhập nội Hành khiển hữu gián nghị đại phu - chức quan có trách nhiệm can gián nhà vua”.

Sinh thời, dù giữ nhiều chức vụ khác nhau nhưng Trần Thì Kiến luôn chứng tỏ là người thanh liêm, tận tụy, các quan đời sau coi ông là gương sáng để học tập.

Đến thế kỷ XIX thời nhà Nguyễn, vua Tự Đức mến tài và đức tính cương trực của ông, đã làm một bài vịnh ngợi ca tài đức của Trần Thì Kiến.